نقش اکولوژیک و رفتار سازه ای در آسمان خراش ها
نقشه های کارآمد
نقشـه های زمینشناسـی در یـک منطقـه، شـرایط زمیـن و سـاختار منطقـه و شـکل نمایـان
سـطح زمیـن را نشـان میدهـد. اینگونـه نقشـهها اغلـب حـاوی اطالعاتـی دربـاره بیرونزدگـی
سـنگها و خاکهـا، ویژگیهـای سـاختاری زمیـن ماننـد چین، گسـل، درزهها، نـوع و موقعیت
محلـی کانسـارها، مصالـح سـاختمانی و باالخـره توالـی زمانی و سـن نسـبی بخشهای مختلف
زمیـن اسـت. چنانچـه ایـن اطالعـات بـه روی نقشـه توپوگرافـی منطقـه پیـاده شـود، نقشـه
حاصـل کـه هـم دارای پسـتی و بلنـدی سـطح زمیـن و هـم اطالعـات زمینشناسـی اسـت،
کارآیـی زیـادی در ساختوسـاز بهویـژه احـداث سـاختمانهای بلندمرتبـه دارد. چراکـه از
اینگونـه نقشـهها اطالعـات زیـادی دربـاره وضعیـت الیههـای زمیـن )شـیب، محـور چینهـا،
برگشـتگیها و…( در سـطح و حتـی در اعمـاق آن بـه دسـت میآیـد.
جایگاه بلند مرتبهسازی
واژه سـاختمان بلنـد اصطالحـی بـا بـار نسـبی اسـت. بهطوریکـه هرگونـه بحـث دربـاره
بلندمرتبهسـازی بایـد بهصـورت منظـم تدویـن شـود. سـرآغاز بحـث دربـاره بلندمرتبهسـازی
بـا تعریـف آن بهعنـوان سـازهای کـه ارتفـاع قابـل توجهـی نسـبت بـه سـاختمانهای محیـط
اطـراف خـود دارد، در نظـر گرفتـه میشـود.
قبـل از هـر چیـز شـایان ذکـر اسـت افزایـش ارتفـاع متوسـط سـاختمانها بـا سـاختمانهای
بلندمرتبـه تعریـف میشـود و »بلنـدی« مفهـوم دیگـری را در بـر نمیگیـرد. برخـی از
سـاختمانهای بلنـد بایـد بـه نسـبت از ناخالصـی فضـای طبقـه و در نتیجـه تراکـم محـدود
بهرهمنـد شـوند.
سکونتگاههای بلند
ارتفـاع یـک سـاختمان، باعـث شـکلگیری شـرایط مختلـف طراحـی، سـاخت و اسـتفاده از آن
سـاختمان در یـک منطقـه و در یـک دوره خـاص میشـود. تفـاوت عمـده آسـمانخراشها
و سـاختمانهای بلندمرتبـه در کاربـری آنهاسـت. بهطوریکـه سـاختمانهای بلندمرتبـه
از تمـام ردههـای اداری، مسـکونی و … اسـتفاده نمیکننـد، امـا تعـداد قابـل توجهـی از
آسـمانخراشها کاربریهـای گوناگونـی را در بـر میگیرنـد. بـه عبـارت دیگـر، آسـمانخراشها
زیرمجموعـهای از سـاختمانهای بلندمرتبـه محسـوب میشـوند.
طـی دهههـای اخیـر تعریـف دیگـری نیـز بـرای سـاختمانهای بلندمرتبـه بـه کار رفتـه اسـت.
براسـاس ایـن تعریـف سـاختمان بلندمرتبـه بـه سـاختمانهایی گفتـه میشـود کـه بیـش از
300متـر ارتفـاع داشـته باشـد و سـاختمانهایی بـا بیـش از 150متـر، آسـمانخراش بلنـد بـا
ارتفـاع کمتـر از سـایر سـاختمانهای بلنـد خوانـده میشـود.
تراکم ساختمانی )ضریب زیرساخت( یکی از مشـکالت عمدهای که بسـیاری از مردم در زندگی روزمره با آن مواجه هسـتند، مشـکلتراکم شـهری اسـت و این عبارت در معماری و شهرسـازی مکرر شـنیده میشـود.
گفتنی است افزایش تراکم منجر به افزایش بهرهوری به پنج روش کلیدی میشود:
افزایــش تخصــص کــه در یــک شــهر کوچــک بــه ایجــاد کســب و کار کافــی بــرای حمایــت از
مشـــاغل کوچـــک میانجامـــد؛ امـــا در شـــهرهای بـــزرگ بـــرای حمایـــت از مشـــاوران کســـب
و کار کــه در زمینههــای بســیار دقیقتــری تخصــص دارنــد بــه کار مــیرود و منجــر بــه بهبــود
بهرهوری میشود.
سـرریز دانـش کـه میـان شـرکتهای یـک بخـش و در سراسـر بخشهـا منجـر بـه افزایـش
نوآوری میشود.
رقابـت کـه بـا حضـور تعـداد زیـادی از شـرکتهایی کـه بـه ارائـه محصـوالت مشـابه رقابتـی،
نـوآوری و بهـرهوری میپردازنـد، ایجـاد میشـود و در میـان بسـیاری از خریـداران نیـز رقابـت
به وجود میآورد.
بازارهـای کاری بزرگتـر کـه انتخابهـای گسـتردهای را بـرای کارفرمایـان فراهـم میکنـد و
این موضوع فرصتی برای استخدام کارکنان با مهارتهای تخصصی محسوب میشود.
مقیاس اقتصادی نیز برای به خدمت گرفتن بازارهای بزرگتر ایجاد میشود.
معیار مکانی ساختمانهای بلندمرتبه
قبـل از هرگونـه تصمیمگیـری بـرای سـاخت سـاختمانهای بلندمرتبـه بایـد دو عامـل مهـم را
سـازی سـاختمان شـکل
همـواره بـه یـاد داشـت؛ نخسـت آنکـه از کجـا و بـرای چـه نوع ساختو
میگیـرد؟ نکتـه دوم آنکـه شـاخصهای خانگـی و سـاکنان آینـده فرهنگـی آن را چـه افـرادی
تشـکیل میدهنـد؟
شماره 153 / مـــهـر 94 گــــــــزارش
بیشک کــــاربــــری مسکونی ســاختمــانهـــای بلندمرتبه
مناطق شهری به درک نقش این نوع ساختمانها
در این مناطق میانجامد، بنابراین توجه به مسائل
اجتماعی، اقتصادی و حتی فیزیکی یک منطقه اهمیت
بسزایی پیدا میکند. هدف از این بررسی آن است که
این ساختمانها قبل از هرگونه طراحی توسط ساکنان
و همچنین شرایط محیطی شناسایی و ارزیابی شوند.
عوامل تأثیرگذار بر مکانیابی
ارتباطات و مسیرهای حمل و نقل، امکانات عمومی و
زیرساختها، حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست،
پیشبینی جمعیت، زیباییسازی و توسعه چشمانداز
مطلوب، سازگاری ساختمانهای مجاور، همهوهمه
از مهمترین عوامل انتخاب مکان مناسب برای یک
مجتمع مسکونی بلندمرتبه در نظر گرفته میشود.
همچنین دسترسی به امداد و خدمات اورژانس، برای
مثال امکانات آتشنشانی در یک ساختمان بلند یکی
دیگر از این عوامل مهم است. بنابراین ساختمانهای
بلندمرتبه نباید در مناطق تنگ و کور، دامنه کوهها و
باالی تپهها قرار گیرند و یا برای ایجاد معابر شیبدار
استفاده شوند. همچنین ساختمانهای بلندمرتبه
نباید به منظور ارائه حفاظت کافی خیلی نزدیک به
ساختمانهای مجاور ساخته شوند.
ضروریات حقوقیاجتماعی
با توجه به آنچه ذکر شد برنامهریزی برای احداث
ساختمانهای بلندمرتبه و امکانات الزم برای ساخت
آن بر مبنای موارد حقوقیاجتماعی زیر ضروری است:
1 .باید از توسعه ساختمانهایی که به شکلگیری
مناطق ناخوشایند، متراکم و دارای جمعیت بیش از حد
و بدون ارتباط اجتماعی میانجامد، اجتناب شود.
2 .ساختمانهای بلندمرتبه نباید بیش از اندازه
نزدیک به یکدیگر و یا در منطقهای متشکل از
ساختمانهای معمولی واقع شود. این موضوع سبب
مختلشدن فرایند سلسله مراتب حریم خصوصی در
ً خصوصی )خانه( و مکانهای
فضای مکانهای کامال
نیمهخصوصی )کوچهها، پرده و …( خواهد شد.
همچنین ساختمانهای بلندمرتبه باید طوری طراحی
شود که هیچ کلی را در بر نگیرد.
3 .ساختمانهای بلندمرتبه باید به اندازه کافی با اجزای
خود و همچنین با تأسیسات مجاور هماهنگی داشته
باشد. برای مثال باید جادهها، پارکینگهای عمومی،
مدارس، مراکز خرید، کتابخانهها، پارکها و فضای سبز را
در طراحی این ساختمانها مد نظر قرار داد. به عبارت
دیگر، چنین مجموعهای باید پاسخگوی تمام نیازهای
ساکنان خود باشد. از این رو باید به ساختمانهای
بلند، فضای باز کافی اختصاص داده شود.
4 .تعیین محل و طراحی ساختمانهایی که اختالف
ارتفاع با یکدیگر دارد و دیوارهای پشت خالی و قابل
مشاهده از خیابان دارند، باید بررسی شود و تا حد
ممکن از ساخت آنها اجتناب شود.
5 .گوشهای از فضای ساختمانهای بلند، باید به الگوها
و خطوط قابل برداشت برای ساختوساز خیابانهای
مجاور اختصاص یابد.
6 .نکات برجسته و عقبنشینی راهبردی ساختمانهایی
که معماری متفاوت و متنوعی دارند شامل فضاهایی باز
میشود که بیشتر باید برای کاشت درختان، پیادهروی،
حیاط خلوت، میدان دید و دیگر فضاهای دستنیافتنی
و عمومی به کار میرود.
7 .فضاهای باز در اطراف بلوکهای برج باید به نحوی
طراحی شود که به لغو ناهمگونی بافت شهری کمک
کند. همچنین به منظور جلوگیری از تغییر مقیاس و
برای ایجاد هماهنگی در چشمانداز شهری، باید یک
فضای باز میان ساختمانهای بلند و مقیاس متوسط
اختصاص داده شود.
8 .محل احداث ساختمانهای بلند در یک شهر باید
طوری در نظر گرفته شود که چشمانداز پراکندهای را به
بیننده ارائه دهد.
9 .فاصله بلوکهای ساختمان از یکدیگر باید حداقل 2
تا 5.2 برابر ارتفاع از سطح ساختمان باشد.
10 .طراحی نمای ساختمانهای بلندمرتبه باید با
مشخصات شهر هماهنگی داشته باشد.
11 .به منظور جلوگیری از انسداد اشعه خورشید بهویژه
در فصول سرد سال، ساختمانهای بلندمرتبه باید
بهصورت جداگانه ساخته شود. همچنین نباید فراموش
کرد در مواردی که ساختمانهای بلند در یک ردیف
طراحی میشود، باید به اندازه طول سایه زمستان از
یکدیگر فاصله داشته باشد.
12 .برای هر 48.30 سانتیمتر )1 فوت( ارتفاع، 6.7
سانتیمتر )3 اینچ( فاصله بین ساختمانها الزم است
و این فاصله، در هر صورت، نباید کمتر از 5.2 متر باشد.
شرایط ممنوعه
ساختوساز ساختمانهای بلندمرتبه در مناطق و
شرایط زیر ممنوع است:
حفظ حریم خصوصی گسلهای اصلی
حفظ حریم خصوصی ساختمانهای با ارزش و میراث
فرهنگی تاریخی
ادارهای کـــه حفاظـــت از حریـــم خصوصـــی را مشـــخص
کرده است
مناطقی که مشکالت ترافیکی الینحل دارد
مناطقی که حل مشکالت امکانات شهری آنها غیر
ممکن است
ساختوســـاز ســاختمـــانهـــــــای بـــلــندمـرتـبــــه کنـــار
ساختمانهای دیگر در منطقه خطر
ساختوساز ساختمانهای بلندمرتبهای که به حریم
دیگران تجاوز خواهد کرد
بدون نورگیر روی زمین، فاصله و فضای باز فراهم شود
برنامههای ساختوساز در مناطقی که ممنوع است
مناطقـــی کـــه جمعیـــت آن بیـــش از انـــدازه افزایـــش
یافته است
هزینههای گزاف
یکی از نکات مهمی که در بلندمرتبهسازی تعیینکننده
و انکارناشدنی است، هزینههای بسیار گزاف و سرسامآور
آن است. این هزینهها تنها مختص ساختمانهای
بیش از ۲۰۰ متر نبوده و حتی در یک ساختمان ۴ طبقه
نیز مشاهده میشود.
اما هنگامی که ساختمانی با ارتفاعی بیش از ۲۰۰ متر یا
۴۰۰ متر ساخته میشود، صحبت از مسائل تجربهنشده
و مقیاسهای بسیار بزرگ به میان میآید. هزینههای
چنین پروژههایی تنها محدود به مصالح یا موارد فنی
نبوده و در دوران اجرا مسائل پیشبینینشده بسیاری
رخ خواهد داد.
به تمام این هزینهها یک مورد مهم دیگر نیز افزوده
میشود: »هزینه نگهداری« که بار سنگین مالی دیگری را
تحمیل میکند. بنابراین اغلب، دولتها عهدهدار چنین
ساختوسازهایی میشوند.
وظايف معمار بلندمرتبهساز
معمـار بایـد بـه طـرح سـاختمان بهصـورت یـک سـامانه
کلـی بنگـرد. سـامانهای کـه در آن سـازه نگهدارنـده
همچـون یـک جـزء اساسـی بـا طـرح سـاختمان رشـد
میکنـد. گفتنـی اسـت سـازه یـک قسـمت نامربـوط اضافی
نیسـت کـه بهصـورت جداگانـه در نظـر گرفتـه شـود و پس از
مدتـی بـه وسـیله مهنـدس در فضـای رسـمی سـاختمان گذاشـته شـود. اگرچه
روش طـرح کلـی بایـد در مـورد هـر نوعـی از سـاختمان بـه کار بـرده شـود، امـا
ً پیچیـدهای
در یـک سـاختمان بلنـد کـه سیسـتم سـازه نگهدارنـده نسـبتا
دارد و نیروهـای فیزیکـی و محیطـی از تعیینکنندههـای اساسـی طـرح
محسـوب میشـود، اسـتفاده از چنیـن روشـی ضـروری اسـت.
هدایت نیروهای عمودی و افقی
یـک سـاختمان بلندمرتبـه بایـد در مقابـل نیروهـای قائـم بـه ثقـل
و نیروهـای افقـی بـاد در بـاالی سـطح زمیـن و زلزلـه در زیـر سـطح
زمیـن مقاومـت کنـد. پوشـش سـاختمان بایـد اختلاف درجـه
حـرارت، فشـار هـوا و رطوبـت بیـن محیـط خـارج و داخـل را
تحمـل کنـد. گفتنـی اسـت عناصـر سـازهای سـاختمان بایـد
جوابگـوی همـه ایـن نیروهـا باشـد. بدانمعنـا کـه ایـن
عناصـر بایـد چنـان قـرار بگیرنـد و بـه یکدیگـر متصـل باشـند
کـه ایـن نیروهـا را جـذب و بـا کمتریـن تقالیـی آنهـا را بـا
اطمینـان بـه زمیـن هدایـت کننـد.
عناصر سازهای؛ نشانگر روح ساختمان
معماری که نسبت به نیروهای طبیعی و محیطی و منابع
آن حساس و از نحوه باربری اعضای سازهای مطلع
باشد، بیشک در همان مراحل اولیه طرح معقولی را
ارائه میدهد. از سوی دیگر چنین معماری که درک
اساسی از اصول مهندسی دارد باید با یک متخصص
سازه تشریک مساعی کند تا به راه حل مطلوبی دست
یابد. چراکه عناصر سازهای به مثابه استخوانهای
الزم برای بدنه ساختمان است و یک معمار با
استفاده ماهرانه از این عناصر آنها را نمایان میکند
تا روح ساختمان آشکارا نشان داده شود.
بـــا چنیـــن عملکـــردی هـــدف از ســـاخت ســـاختمان
بهعنــوان محوطــهای بــرای فعالیــت سیســتمهای
گوناگـــون کـــه بـــر یکدیگـــر تأثیـــر گذارنـــد بـــه روشـــنی
مشـــخص و منعکـــس میشـــود.
بارگذاری ساختمان
بارهای وارد بر یک ساختمان از دو طریق طبیعت
و یا انسان ایجاد میشود. به عبارت دیگر برای
بار وارده بر ساختمانها دو منبع اصلی وجود
دارد: یکی ژئوفیزیکی و دیگری مصنوعی.
نیروهای ژئوفیزیکی نتیجه تغییرات مداوم در
طبیعت هستند. عالوه بر آن و تحت تأثیر نیروی
جاذبه زمین، وزن ساختمان نیز نیروهایی در
سازه ایجاد میکند. چنین بارهایی موسوم
به بار مرده است و این بار در تمام طول عمر
ساختمان ثابت باقی میماند.
گفتنی است اشکال همیشه در حال تغییر
ساختمان نیز تابع اثرات جاذبه زمین است
که در طول زمان تغییراتی را در بارها به
وجود میآورد.
بارهای ناشی از تغییرات جوی با زمان و
مکان تغییر میکند و به شکل باد، حرارت،
رطوبت، باران، برف و یخ ظاهر میشود.
همچنین نیروهای زلزله نیز از حرکت
نامنظم زمین یعنی زمینلرزه ایجاد
میشود و نوع دیگری از بارهای وارد بر
ساختمان را به وجود میآورد.